Ünsüz Benzeşmesi, Yumuşaması, Türemesi, Düşmesi Nedir?

      Ünsüz benzeşmesi, ünsüz yumuşaması, ünsüz türemesi  ve ünsüz düşmesi konularını öğrenebilmeniz için öncelikli olarak aşağıdaki ünsüz harflerin özelliklerini öğrenmeniz gerekmektedir.

 

Yukarıdaki klişeleşmiş tabloda önemli olan ve konu anlatımlarıyla sorularda sıkça karşılaşacağınız sessiz harfler şunlardır:

• Sert Sessizler = f, s, t, k, ç, ş, h, p (FıSTıKÇı ŞaHaP)
• Yumuşak Sessizler = b, c, d, g

 

Ünsüz Benzeşmesi  (Sertleşmesi)

Bir sözcüğün son hecesi  “f, s, t, k, ç, ş, h, p” sert sessiz harflerinden biri ile biterse ve bu sözcüğe “c, d, g” yumuşak sessiz harfleriyle başlayan bir ek gelirse, ekin başındaki yumuşak ünsüzler sözcüğün sonundaki ünsüzün etkisiyle sertleşerek  “c ünsüzü ç’ye”, “d ünsüzü t’ye” ve “g ünsüzü k’ye” dönüşür. Bu değişime “ünsüz benzeşmesi” adı verilir.

Bir sözcükte ünsüz benzeşmesini bulabilmek için:

• Sözcükte ”f, s, t, k, ç, ş, h, p”  ve “ç, t, k” ünsüzlerinin yan yana gelip gelmediğine bakılır,

• Yan yana gelmiş ise bu iki harften birinin sözcüğün kök ya da gövdesinde diğerinin ise ekte olup olmadığına bakılır.

 

Ünsüz Benzeşmesi Örnekleri

Sınıf – ca = Sınıfça = (Bu kelimedeki sınıf kelimesine getirilen “ca” eki, “f” sert ünsüz harfinden dolayı sertleşmiş ve “ça” ekine dönüşmüştür.)

Taraf – dar – Taraftar

Kümes – den = Kümesten

Küs – gün = Küskün

Et – cil = Etçil

Yurt – daş = Yurttaş

İnat – cı = İnatçı

Unut – gan = Unutkan

Çocuk – ca = Çocukça

Sıcak – dan = Sıcaktan

Seç – gin = Seçkin

Geç – ti = Geçti

Güreş – ci = Güreşçi

Çalış – gan = Çalışkan

Külah – dan = Külahtan

Silah – cı = Silahçı

Arap – ca = Arapça

Dolap – ta = Dolapta

Çap – gın  = Çapkın

 

              NOT: Ünsüz benzeşmesi konusunda dikkat etmeniz gereken şey yukarıda eklerin asıl hallerinin “c, d, g” sesleri ile başlıyor olmasıdır. Örneğin “dı, di, du, dü” görülen geçmiş zaman ekinin “tı, ti, tu, tü” gibi çok şekillerinin var olması ünsüz benzeşmesi kuralındandır. Aşağıda benzeşme kuralından dolayı çok şekilli olarak bulunan bazı ekleri sıraladık. Sözcüklerde bu eklerle sıkça karşılaşacaksınız:

 

-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü (Görüşen geçmiş zaman eki)     –  Seçtik

-dan, -den, -tan, -ten  (Ayrılma hali eki)   –  Yataktan

–da, -de, -ta, -te  (Bulunma hali eki)        –    Kitapta

-ca, -ce, -ça, –çe (Eşitlik hali eki)            –    Açıkça

-dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür (Bildirme eki)      –   Okumaktır

-cı, -ci, -cu, -cü, -çı, -çi, -çu, -çü (İsimden isim yapma eki)        –   Simitçi

-ca, -ce, -ça, -çe (İsimden isim yapma eki)         –  Farsça

-daş, -taş (İsimden isim yapma eki)       –           meslektaş

-cıl, -cil, -cul, -cül, -çıl, -çil, -çul, -çül (İsimden isim yapma eki)  –         etçil

-gı, -gi, -gu, -gü, -kı, -ki, -ku, -kü (Fiilden isim yapma eki)   –   atkı

-gan, -gen, -kan, ken (Fiilden isim yapma eki)  –  Yapışkan

-gaç, -geç, -kaç, -keç (Fiilden isim yapma eki)  –   Kıskaç

-dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür (Fiilden isim yapma eki)  -Biriktirmek

-dık, -dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük (Sıfat fiil eki) – Geçtiğim yollar

 

            NOT:  Rakamlar ve özel isimlere gelen eklerde de ünsüz benzeşmesi kuralı geçerlidir.

Örnek:  

1985’de Sivas’da doğdum. (Yanlış)

1985’te Sivas’ta doğdum. (Doğru)

 

---

 

Ünsüz Yumuşaması

Sözcük köklerinin, gövdelerinin veya bazı ekleri almış hallerinin sonunda bulunan “p, ç, t, k” sessiz harflerinin yanına ünlü harfle başlayan bir ek geldiğinde “p, ç, t, k” sesleri yumuşayarak “p sesi b’ye”, “ç sesi c’ye”, “t sesi d’ye”, “k sesi g, ğ’ye” dönüşür. Bu duruma ünsüz yumuşaması adı verilir.

 

Ünsüz Yumuşaması Örnekleri

Sonu “p” ile biten kelimelere örnekler:

Kasap – ı = Kasabı (Ünsüz yumuşaması)

Dolap – ım = Dolabım

Cevap – ımı = Cevabımı

Sebep – ini = Sebebini

Rakip – ine = Rakibine

Hesap – ı = Hesabı

Takip – e = Takibe

Sahip – inden = Sahibinden

Muhatap – ınız = Muhatabınız

Talep – in = Talebin

Mahcup – uz = Mahcubuz

Kitap – a = Kitaba

Nasip – im = Nasibim

 

Sonu “ç” ile biten kelimelere örnekler:

Ağaç – ı = Ağacı (Ünsüz yumuşaması)

İlaç – ımı = İlacımı

Yamaç – a = Yamaca

Demeç – i = Demeci

Kireç – i = Kireci

Topaç –ım = Topacım

Dalgıç – a = Dalgıca

Başlangıç – ında = Başlangıcında

Süzgeç –in = Süzgecin

İnanç – ım = İnancım

Sevinç – ini = Sevincini

Yırtmaç – ı = Yırtmacı

 

Sonu “t” ile biten kelimelere örnekler:

Yoğurt – un = Yoğurdun  (Ünsüz yumuşaması)

Tokat – ı = Tokadı

Taklit – ini = Taklidini

Senet – iniz = Senediniz

Umut – unu = Umudunu

İnat – ını = İnadını

Geçit – e = Geçide

Kanat – ına = Kanadına

 

Sonu “k” ile biten kelimelere örnekler:

Kelebek – e =Kelebeğe  (Ünsüz yumuşaması)

Ekmek – i = Ekmeği

Kirpik – inde = Kirpiğinde

Tüfek – e = Tüfeğe

Kazak – ım = Kazağım

Sağlık – ınız = Sağlığınız

Bayrak – ımız = Bayrağımız

Kayık – a = Kayığa

Yaprak – ın = Yaprağın

Kitaplık – a = Kitaplığa

Gözlük – üm = Gözlüğüm

Sözlük – e = Sözlüğe

Kaşık – ı = Kaşığı

 

NOT: Özel isimlerde yumuşama yapılmaz ve yabancı dillerden Türkçeye girmiş bazı alıntı kelimelerde de ünsüz yumuşaması meydana gelmez.

 

Örnekler:        

Doğru              Yanlış

Mehmet’e         Mehmed’e

Yozgat’a            Yozgad’a

Cumhuriyete     Cumhuriyede

hukuku                hukuğu

devlete                devlede

sanata                  sanada

milletin               milledin

 

NOT: Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olurken bazıların ünsüz yumuşaması meydana gelmez.

Örnekler:        

Doğru              Yanlış

Sütü                 südü (Ünsüz yumuşaması olmaz)

Çöpü                Çöbü

Sapı                  Sabı

Koçum             Kocum

Keki                  Kegi

Atın                  Adın

Topa                 Toba

Saçın                Sacın

 

Doğru              Yanlış

Kalbim             Kalpim  (Ünsüz yumuşaması olur)

Ucu                   Uçu

Göğü                Gökü

Dibi                  dipi

Kabı                 Kapı  (tencerenin kabı)

 

Bir öğretmen arkadaşımızın, daha çok ilköğretim düzeyindeki arkadaşlarımıza hitap eden ünsüz benzeşmesi ve yumuşaması ile ilgili konu anlatımını inceleyebilirsiniz.

---

Ünsüz Türemesi

• Dilimize Arapçadan girmiş bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında eki alan sözcüğün sonundaki harf türeyerek ikizleşir. Buna “ünsüz türemesi” denir.

 

Ünsüz Türemesi Örnekleri:

Sır – ını  = Sırrını (Sır kelimesinin son harfi “r” ünlü ile başlayan bir ek aldığı için ünsüz türemesi meydana gelmiştir.)

Hak – ım = Hakkım

Tıb – i = Tıbbi

Şık – ını = Şıkkını

Af – ı = Affı

Had – imi = Haddimi

Red – ine = Reddine

Rab – ine = Rabbin

Zam – ı = Zammı

 

• Bazı sözcükler “etmek, olmak, eylemek” gibi yardımcı fiillerle birlikte kullanıldıklarında sözcüğün sonundaki ünsüz harfte türeme meydana gelir. Bir isim ve bir yardımcı fiille birlikte kullanılan ve ünsüz türemesi meydana gelen bu sözcükler bitişik yazılır.

Örnekler:

Af – etmek = Affetmek

His – etmek = Hissetmek

Ret – eylemek = Reddeylemek

Hal – olmak = Hallolmak

Zan – etmek = Zannetmek

 

---

 

Ünsüz Düşmesi

• Sonu “k” ünsüz harfi ile biten sözcüklere “–cık, -cik, -cuk, -cük, -cek” küçültme eklerinden biri geldiğinde sözcüğün sonundaki “k” harfi ünsüz düşmesine uğrar.

 

Ünsüz Düşmesi Örnekleri

Ufak – cık = Ufacık

Küçük – cük = Küçücük

Alçak  – cık = Alçacık

Minik – cik = Minicik

Büyük- cek = Büyücek

Sıcak – cık = Sıcacık

Yumuşak – cık =Yumuşacık

 

• Sonu “k” ünsüzü ile biten bazı sözcüklere “-l,-mse” yapım eki getirildiğinde sözcüğün sonundaki “k” ünsüzü düşer.

Örnekler:

Yüksek – l – mek = Yükselmek

Alçak – l – mak  = Alçalmak

Küçük – l – mek = Küçülmek

Ufak – l – mak  = Ufalmak

Küçük – mse – mek = Küçümsemek

 

• Bazı birleşik sözcüklerde de ünsüz düşmesi meydana gelebilir.

Örnekler:

Ast – teğmen = Asteğmen

Üst – teğmen = Üsteğmen

 

Başka bir ses bilgisi konusu olan büyük ünlü uyumu ve küçük ünlü uyumu hakkındaki konu anlatımını inceleyebilirsiniz. Ünsüz benzeşmesi, ünsüz yumuşaması, ünsüz türemesi ve ünsüz düşmesi ile ilgili sormak istediğinizi ve eklemek istediklerinizi bizlerle paylaşabilirsiniz. İyi çalışmalar.