İsim Tamlamaları Çeşitleri ve Örnekler

İsimler, isim soylu sözcükler ve fiil türündeki bütün kelimeler; nesneleri ve hareketleri tek tek karşılayan, onların tek tek adları olan kelimelerdir.  O nesneleri ve hareketleri bazı çeşitli yönleri ile daha geniş olarak ifade etmek için tek kelimeden daha fazla sözcüğe ihtiyaç duyarız. Yani tek bir kelimenin karşılayamadığı, tek kelime olarak karşılıklarının, adlarının bulunmadığı; daha geniş dil birlikleri ile ifade etmek zorunda olduğumuz durumlar vardır. İşte bu durumda birbiriyle ilgisi olan, biri diğerini sahiplik (iyelik) yönünden tamamlayan, en az iki isimden oluşan kelime gurubuna başvururuz ki bunlara biz “isim tamlamaları” diyoruz. 

Örneğin; resimde görülen nesneye sadece “düğme” demek onu tam anlamıyla tarif etmediğimiz anlamına gelir.  Çünkü düğme bu nesneyi tarif etmek için çok genel bir sözcük iken; resimdeki “ceketin düğmesi” ifadesi daha net bir  şekilde nesneyi tanımlamaktadır.

En az iki tane ismin oluşturduğu isim tamlamalarında birinci isim “tamlayan” ikinci isim ise “tamlanan” olarak görev yapar.

1-Belirtili İsim Tamlaması

Belirtili isim tamlaması hem tamlayan (1. isim) hem de tamlananın (2. isim)  tamlama eklerini almış olduğu isim tamlamasıdır. Bir tamlamanın “belirtili isim tamlaması” olabilmesi için;

• İki tane isimden oluşması,
• Ayrıca her iki isim de tamlama eklerini almış olması yani birinci isim tamlayan ekini (ın, in, un, ün), ikinci isim de tamlanan ekini (ı, i, u, ü) alması gerekir.
  

Belirtili İsim Tamlaması Örnekleri

NOT: Belirtili isim tamlamalarının tamlayanı ya da tamlananı zamir olabilmektedir. “Ben” ve “biz”  kişi zamirlerinde tamlayan eki ve tamlanan eki “-im ve -imiz” şeklinde değişiklik gösterir.

Bizim evimiz,
Benim kararım,
Onun hedefi,
Bazılarının cildi,
Odanın biri,
Ünlülerin birkaçı,
Tellerin bazıları,
Bunların şeyi

NOT: Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına bir veya birden fazla sözcük girebilmektedir.

Kitabın   yırtık   sayfası
(Tamlananı niteleyen bir sıfat girmiştir.)

Yarimin  gül kokan nefesi        
(Tamalananı niteleyen bir sıfat gurubu girmiştir.)

NOT: Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir.  Dikkat ederseniz özellikle şiirlerde bu yola sıkça başvurulur. 

Sevgisi her şeye değerdi annemin.

Bu konudaki tek eksiği hızlı okuyamamaktı Elif‘in.

NOT: Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ya da tamlanan cümle içinde kullanılmamış olabilir, ya da tamlanan eki düşmüş olabilir. Biz bunu cümledeki anlamdan çıkartabiliriz.

Odası darmadağın olmuştu.
(Ahmet’in odası)

Kimsesi olmadığı için bakım evine alındı.
(Kadının kimsesi)

Bu arsa onların. (onların arsası)

Bu arsa onların arsa. (onların arsası)

2-Belirtisiz İsim Tamlaması

Sadece tamlananın (2. ismin) ek aldığı (-ı, -i, -u, -ü  iyelik ekleri), tamlayanın (1. ismin) ek almadığı (-ın, -in, un, ün ilgi hali ekleri) isim tamlamalarıdır. Tamlanan eki sesli bir harfle biten bir sözcüğe gelirse araya kaynaştırma harfi girer.

Belirtisiz İsim Tamlaması Örnekleri

NOT: Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına hiç bir sözcük girmez. Bu kurala aykırı kullanımlar bulunmaktadır fakat yanlış olarak değerlendirilir.

Kırşehir eski milletvekili (Yanlış) ✘
Eski Kırşehir milletvekili (Doğru) ✓

NOT: Belirtisiz isim tamlaması halinde olan yer ve mekan adları oldukça fazladır.

İstanbul Boğazı, Harran Ovası, Tuz Gölü, Bartın Kalesi, Dolmabahçe Sarayı, Kızılay Meydanı, Fatih Sultan Mehmet Köprüsü

NOT: Bazı birleşik kelimeler belirtisiz isim tamlaması şeklinde oluşturulmuşlardır.

aşçıbaşı, yüzbaşı, hanımeli, kadınbudu, kuşburnu, keçiboynuzu, kargaburnu

NOT: Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştiremez.

3-Takısız İsim Tamlaması

Hem tamlayanın (1. ismin) hem de tamlananın (2. ismin) hiçbir tamlama ekini almadığı isim tamlamalarına “takısız isim tamlaması” denilmektedir. İki sözcük de tamlama eki almadığında birbirini nasıl tamamlayarak anlamlı bir kavram oluşturacak dersiniz?

Örnek:

Demir            parmaklık
(1. isim)          (2. isim)
(tamlayan)  (tamlanan)

Şöyle ki; burada iki sözcüğün birbirini tamamlaması yönünden önemli olan iki durum vardır. Bunlar:

a- Tamlayan (1. isim), tamlananın (2. ismin) neyden yapıldığını belirtir. Yani tamlanan olan sözcükte belirtilen varlığın yapımında kullanılan maddenin ne olduğunu bize tamlayan vermektedir.

ÖRNEKLER
Tahta kaşık, Deri mont, Bakır tel, Demir kapı, Gümüş kemer, Yün çorap, Çelik tencere, Ahşap ev, Taş duvar,

İPUCU: Bu tamlamaların takısız isim tamlaması olup olmadığını anlayabilmek için tamlayandan sonra “(-den, -dan) yapılmış” ifadesini kullanarak sağlama yapabilirsiniz.

Demir (den yapılmış) kapı
Bakır (dan yapılmış) tel

b- Tamlayan (1. isim), tamlananın (2. ismin) neye benzediğini belirtir.

ÖRNEKLER
Demir yumruk , Altın saç, Selvi boy, Kalem kaş, Badem göz, Kömür göz, Deniz gözlü, İnci diş, Aslan asker, Tilki adam,

ÖNEMLİ NOT:  Takısız isim tamlamaları, sıfat tamlamaları ile sık sık birbiriyle karıştırılmaktadır.

ÖRNEĞİN:
Tilki adam  (takısız isim tamlaması) (nasıl adam: tilki adam)
Benzeyen: adam
kendisine benzetilen: tilki
niçin benzetildiği: kurnaz olması

Yukarıdaki örnekteki gibi takısız isim tamlamalarında benzeyen
ile kendisine benzetilen arasında “niçin benzetildiğini” söyleyebileceğiniz gizli bir unsur (benzetme yönü) bulunmaktadır. Yani adam tilkiye “kurnaz” olması bakımından benzetilmiştir.

Kurnaz adam (sıfat tamlaması) (nasıl adam: kurnaz adam)

Yukarıdaki  sıfat tamlamasında ise adam herhangi bir şeye benzetilmeden adamın niteliği vurgulanmıştır.  Yani tamlama direk benzetme yönü ile oluşturulmuştur. Takısız isim tamlamalarında olması gereken ise “benzeyen” ve “kendisine benzetilen” dediğimiz iki unsurdur.

Aşağıdaki örnekleri karşılaştıralım:
Demir yumruk: Neye benzediği  (takısız i. t.)
Sert yumruk: Yumruğun niteliği (sıfat tamlaması)

Aslan asker: Neye benzediği  (takısız i. t.)
Cesur asker: Askerin niteliği (sıfat tamlaması)

Kömür göz: Neye benzediği  (takısız i. t.)
Siyah göz: Gözün niteliği (sıfat tamlaması)

4-Zincirleme İsim Tamlaması

Zor ve fazlasıyla karışık olduğu zannedilen “zincirleme isim tamlaması”nı rahatlıkla görebilmenin, aslında yukarıda anlatılan tamlamalara hakim olmanıza bağlı olduğunu biliyor muydunuz?

Zincirleme isim tamlaması, en az üç ismin birbirini tamlama kuralları çerçevesinde tamamlayarak, bir varlık ya da kavramı karşılar hale gelmesidir” şeklinde tanımlanabilir. Bu bazen belirtili, belirtisiz veya takısız isim tamlamasının başka bir isimle birleşmesiyle; bazen de belirtilen tamlamaların yine kendileri gibi başka bir tamlama ile birleşmelerinden meydana gelir.

Zincirleme İsim Tamlaması Örnekleri