İsim Tamlamaları Konu Anlatımı, Tamlama Örnekleri

İsimler, isim soylu sözcükler ve fiil türündeki bütün kelimeler; nesneleri ve hareketleri tek tek karşılayan, onların tek tek adları olan kelimelerdir.  O nesneleri ve hareketleri bazı çeşitli yönleri ile daha geniş olarak ifade etmek için tek kelimeden daha fazla sözcüğe ihtiyaç duyulur.

Tek bir kelimenin karşılayamadığı, tek kelime olarak karşılıklarının, adlarının bulunmadığı; daha geniş dil birlikleri ile ifade etmek zorunda olduğumuz durumlar vardır. İşte bu durumda birbiriyle ilgisi olan, biri diğerini sahiplik (iyelik) yönünden tamamlayan, en az iki isimden oluşan kelime gurubuna başvurulur ki bunlara biz “isim tamlamaları” diyoruz.

Örneğin; sağdaki resimde görülen nesneye sadece “düğme” demek onu tam anlamıyla tarif etmediğimiz anlamına gelir.  Çünkü düğme bu nesneyi tarif etmek için çok genel bir sözcük iken; resimde görülen ve belirtilmek istenen “ceketin düğmesi” ifadesi daha net bir  şekilde nesneyi tanımlamaktadır.

İsim tamlamaları

En az iki tane ismin oluşturduğu isim tamlamalarında birinci isim “tamlayan” ikinci isim ise “tamlanan” olarak görev yapar.

Tamlayan                   Tamlanan
Sınıfın                               kapısı
Cep                                  telefonu
Çelik                                tencere
Evimin  bahçesinin            çicekleri

İsim Tamlamaları Çeşitleri

İsim tamlamaları çeşitlerine geçmeden önce bilmemiz gereken şey tamlayan ve tamlanan denilen bu iki unsurun çeşitli ekler almasıdır. İsimler arasındaki bağlantıyı kurarak tamlama oluşmasını sağlayan bu eklere “tamlama ekleri” denilir. Peki hangi eklerdir bu tamlama ekleri ? Aşağıda inceleyelim:

• Tamlayan Ekleri  (İlgi Hali Eki, Genitif Eki): -ın, -in, -un, -ün, -(n)ın, -(n)in, -(n)un, -(n)ün.

Ceket –in düğmesi                    Yol – un   sonu                   Kanape – (n)- in    rengi
                                                                                                 kaynaştırma harfi

• Tamlanan Ekleri (İyelik, Sahiplik Eki) : -ı, -i, -u, -ü, -(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü.

Ceketin  düğme-(s)–i                    Yolun   son-u                   Kanapenin  reng-i  
                      kaynaştırma harfi 

İşte isim tamlamaları bu ekleri alıp almama durumlarına göre çeşitlere ayrılmışlardır. Dört çeşit isim tamlaması vardır:

1-Belirtili İsim Tamlamaları
2-Belirtisiz İsim Tamlamaları
3-Takısız İsim Tamlamaları
4-Zincirleme İsim Tamlamaları

1-Belirtili İsim Tamlaması

Hem tamlayan (1. isim) hem de tamlananın (2. isim)  tamlama eklerini almış olduğu isim tamlamasıdır. Bir tamlamanın “belirtili isim tamlaması” olabilmesi için;

• İki tane isimden oluşması,
• Her iki isim de tamlama eklerini almış olması yani birinci isim tamlayan ekini (ın, in, un, ün), ikinci isim de tamlanan ekini (ı, i, u, ü) alması gerekir.

Örnekler:
Taşın                 üstü
Tamlayan        Tamlanan
(1. isim)             (2.isim)

*evin  yolu                   *kalbimin sahibi             *yemeğin tadı          *havuzun dibi           *elinin kiri

*dumanın karası,          *kaderin cilvesi             *hayatımın anlamı     *zamanın değeri       *saçının teli

*atmosferin sıcaklığı      *babamın inadı             *imanın şartları        *mahşerin esrarı      *müziğin etkisi

• NOT: Belirtili isim tamlamalarının tamlayanı ya da tamlananı zamir olabilir. “Ben” ve “biz”  kişi zamirlerinde tamlayan eki ve tamlanan eki “-im ve -imiz” şeklinde değişiklik gösterebilir.

*Bizim evimiz          *Benim kararım         *Onun hedefi         *Bazılarının cildi

*Odanın biri             *Ünlülerin birkaçı      *Tellerin bazıları     *Bunların şeyi

• NOT: Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına bir veya birden fazla sözcük girebilir.

*Kitabın   yırtık   sayfası            (Tamlananı niteleyen bir sıfat girmiştir.)
(Tamlayan)                  ( Tamlanan)

*Yarimin  gül kokan nefesi        (Tamalananı niteleyen bir sıfat gurubu girmiştir.)
(Tamlayan)                     ( Tamlanan)

• NOT: Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir.  Dikkat ederseniz özellikle şiirlerde bu yola sıkça başvurulur. 

* Sevgisi her şeye değerdi annemin.
(Tamlanan)                                (Tamlayan)

* Bu konudaki tek eksiği hızlı okuyamamaktı Elif‘in.
                             (Tamlanan)                                   (Tamlayan)

• NOT: Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ya da tamlanan cümle içinde kullanılmamış olabilir, ya da tamlanan eki düşmüş olabilir. Biz bunu cümledeki anlamdan çıkartabiliriz.

* Odası darmadağın olmuştu.   (Ahmet’in odası)
(Tamlanan)

* Kimsesi olmadığı için bakım evine alındı. (Kadının kimsesi)
(Tamlanan)

* Bu arsa onların. (onların arsası)
             (Tamlayan)

* Bu arsa onların arsa. (onların arsası)
                    (Tnn)  (Tnn)

2-Belirtisiz İsim Tamlaması

Sadece tamlananın (2. ismin) ek aldığı (-ı, -i, -u, -ü  iyelik ekleri), tamlayanın (1. ismin) ek almadığı (-ın, -in, un, ün ilgi hali ekleri) isim tamlamalarıdır.

Örnekler

*Gül bahçe-(s)-i               *Aşk acı-(s)-ı                 *Ölüm  uyku-(s)-u            *Hazine avcı-(s)-ı

*Bebek koku-(s)-u           *Deniz su(y)-u                *Sabah rüzgar-ı               *Süveyş Kanal-ı

*Çanakkale Boğaz-ı         *Nar ağac-ı                    *Fotoğraf yarışma-(s)-ı     *Parfüm şişe-(s)-i

*Türkçe öğretmen- i         *Makyaj kutu – (s)-u       *Anlaşma metn-i              *Türk asker-i

• NOT: Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına hiç bir sözcük girmez. Bu kurala aykırı kullanımlar bulunmaktadır fakat yanlış olarak değerlendirilir.

Kırşehir eski milletvekili (Yanlış)
Eski Kırşehir milletvekili (Doğru)

Bu durumla ilgili Dil Derneği’nin yaptığı bazı açıklamaları bu yazıdan inceleyebilirsiniz. En üstte belirtisiz isim tamlaması ile ilgili açıklamalara göz atabilirsiniz.

• NOT:Belirtisiz isim tamlaması halinde olan yer ve mekan adları oldukça fazladır.

*İstanbul Boğazı              *Harran Ovası              *Tuz Gölü           *Bartın Kalesi

*Dolmabahçe Sarayı         *Kızılay Meydanı       *Gezi Parkı        *Fatih Sultan Mehmet Köprüsü

• NOT: Bazı birleşik kelimeler belirtisiz isim tamlaması şeklinde oluşturulmuşlardır.

*aşçıbaşı     *yüzbaşı     * hanımeli    *kadınbudu     *kuşburnu     *keçiboynuzu,     *kargaburnu

• NOT: Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştiremez.

3-Takısız İsim Tamlaması

Hem tamlayanın (1. ismin) hem de tamlananın (2. ismin) hiçbir tamlama ekini almadığı isim tamlamalarına “takısız isim tamlaması” denilmektedir. Peki iki sözcük de tamlama eki almadığında birbirini nasıl tamamlayarak anlamlı bir kavram oluşturacak dersiniz?

Örnek:

Demir            parmaklık
(1. isim)          (2. isim)
(tamlayan)  (tamlanan)

Şöyle ki; burada iki sözcüğün birbirini tamamlaması yönünden önemli olan iki durum vardır. Bunlar:

a- Tamlayan (1. isim), tamlananın (2. ismin) neyden yapıldığını belirtir. Yani tamlanan olan sözcükte belirtilen varlığın yapımında kullanılan maddenin ne olduğunu bize tamlayan vermektedir.

Örnekler

* Tahta kaşık         * Deri mont       * Bakır tel            * Demir kapı

* Gümüş kemer      * Yün çorap      * Çelik tencere    * Ahşap ev

* Taş duvar           * Cam kavanoz      * Lastik top     * Keten gömlek

* Altın yüzük        * Kağıt mendil      * Pırlanta küpe   * Mermer saray

İpucu: Bu tamlamaların takısız isim tamlaması olup olmadığını anlayabilmek için tamlayandan sonra “(-den, -dan) yapılmış” ifadesini kullanarak sağlama yapabilirsiniz.

Demir (den yapılmış) kapı
Bakır (dan yapılmış) tel

b- Tamlayan (1. isim), tamlananın (2. ismin) neye benzediğini belirtir.

Örnekler

* Demir yumruk      *Altın saç      *Selvi boy     * Kalem kaş

* Badem göz        * Kömür göz       * Deniz gözlü     * İnci diş

* Aslan asker     * Tilki adam          * İpek saç        * Yufka yürek

* Pamuk kalp      * Taş kalp        * Şahin bakış      * Çelik irade

ÖNEMLİ NOT:  Takısız isim tamlamaları, sıfat tamlamaları ile sık sık birbiriyle karıştırılmaktadır.  Bunun sebebi; sıfat tamlamalarını isme “nasıl” sorusunu sorarak bulmanızın yanında, takısız isim tamlamalarında da “nasıl” sorusunu isme sorduğunuzda kulağa düzgün ve anlamlı gelmesinden dolayı sıfat tamlaması yakıştırmasını yapmanızdır.

Örneğin:

• Tilki adam  (takısız isim tamlaması) (nasıl adam: tilki adam)

Benzeyen: adam
kendisine benzetilen: tilki
niçin benzetildiği: kurnaz olması

Yukarıdaki örnekteki gibi takısız isim tamlamalarında benzeyen ile kendisine benzetilen arasında “niçin benzetildiği“ni söyleyebileceğiniz gizli bir unsur (benzetme yönü) bulunmaktadır. Yani adam tilkiye “kurnaz” olması bakımından benzetilmiştir.

• Kurnaz adam (sıfat tamlaması) (nasıl adam: kurnaz adam)

Yukarıdaki  sıfat tamlamasında ise adam herhangi bir şeye benzetilmeden adamın niteliği vurgulanmıştır.  Yani tamlama direk benzetme yönü ile oluşturulmuştur. Takısız isim tamlamalarında olması gereken ise “benzeyen” ve “kendisine benzetilen” dediğimiz iki unsurdur.

Aşağıdaki örnekleri karşılaştıralım:

*Demir yumruk: Neye benzediği  (takısız i. t.)
Sert yumruk: Yumruğun niteliği (sıfat tamlaması)

*Aslan asker: Neye benzediği  (takısız i. t.)
Cesur asker: Askerin niteliği (sıfat tamlaması)

*Kömür göz: Neye benzediği  (takısız i. t.)
Siyah göz: Gözün niteliği (sıfat tamlaması)

4-Zincirleme İsim Tamlaması

Zor ve fazlasıyla karışık olduğu zannedilen “zincirleme isim tamlaması”nı rahatlıkla görebilmenin, aslında yukarıda anlatılan tamlamalara hakim olmanıza bağlı olduğunu biliyor muydunuz?

Zincirleme isim tamlaması, “en az üç ismin birbirini tamlama kuralları çerçevesinde tamamlayarak, bir varlık ya da kavramı karşılar hale gelmesidir” şeklinde tanımlanabilir. Bu bazen belirtili, belirtisiz veya takısız isim tamlamasının başka bir isimle birleşmesiyle; bazen de belirtilen tamlamaların yine kendileri gibi başka bir tamlama ile birleşmelerinden meydana gelir.

* Sırasıyla; bir isim tamlaması ve bir isim, tamlama eklerinin de sayesinde birleşerek zincirleme isim tamlaması oluşturabilir. Bu durumda zincirleme isim tamlamasının tamlayanı “isim tamlaması”, tamlananı “isim”den meydana gelmiş olur.

Belirtili isim tamlaması + (n)ın + isim + ı = Z. isim tamlaması
(Tamlayan)                          ( Tamlanan)

Bahçenin kapısı + (n)ın + kol + u
(Tamlayan)                   ( Tamlanan)

Benzer örnekler:

Saatimin kordonunun rengi
Sınıfın duvarının sıvası
Elif’in annesinin elbisesi

Belirtisiz isim tamlaması + (n)ın + isim + ı = Z. isim tamlaması
(Tamlayan)                                ( Tamlanan)

Örnek: Ses teli + (n)in + kalınlık + ı
(Tamlayan)                    ( Tamlanan)

Benzer örnekler:

Kayısı ağacının çiçeği
Resim yarışmasının sonucu
Kutup yıldızının parlaklığı

Takısız isim tamlaması   +   (n)ın   +   isim +  i = Z. isim tamlaması
Demir kapı + (n)ın + kol + u

Benzer örnekler:

Deri montun kokusu
Mermer sarayın görüntüsü
Şahin bakışın sonucu

* Sırasıyla; bir isim ve bir isim tamlaması,  tamlama eklerinin de sayesinde birleşerek zincirleme isim tamlaması oluşturabilir. Bu durumda zincirleme isim tamlamasının tamlayanı “isim”, tamlananı “isim tamlaması”ndan meydana gelir.

isim + (n)ın + Belirtisiz isim tamlaması= Z. i. t.
(Tamlayan)                 (Tamlanan)

Çocuk + un + ses tonu
(Tamlayan)   (Tamlanan)

isim + (n)ın + Takısız isim tamlaması + i = Z. i. t.
(Tamlayan)              (Tamlanan)

Gitar+ ın + çelik tel + i
(Tamlayan)  (Tamlanan)

* İki tamlama birleşerek zincirleme isim tamlamasını meydana getirebilir. Bu durumda tamlayan “1. tamlama”, tamlanan ise “2. tamlama” olarak kabul edilebilir.

1. tamlama + (n)ın + 2. tamlama
(Tamlayan)             (Tamlanan)
Suat’ın annesi + nin + gözlük kabı (4 isim)
(Tamlayan)               (Tamlanan)

Benzer örnekler:

Okulun bahçesinin çöp kutusu (4 isim)
Eskişehir yolunun asfalt işleri
Filenin sultanlarının smaç sayısı