Cümlenin Ögeleri Bulunurken Dikkat Edilecek 9 Altın Yol

CÜMLENİN ÖGELERİNİ BULUNURKEN;

1- HANGİ SIRAYLA ÖGELERİ BULMALIYIM?

Sırasıyla önce yüklem, yüklemin ardından da özne bulunmalıdır. Bu iki temel öge bulunduktan sonra varsa cümledeki nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci ve edat tümleci gibi yardımcı ögeler bulunur. Yardımcı ögelerin kendi aralarında sırası önemli değildir. Önemli olan temel ögelerden sonra aranmasıdır. Bu belirtilen sıralamaya uyulmaması, çözümlemede olası bir hataya sebebiyet verebilir. 

ÖRNEK:

– Dersin tam ortasında bir grup öğrenci ellerinde çiçeklerle sınıfa girdi.

Yüklem = girdi
Kim girdi? = bir grup öğrenci → Özne

Nereye girdi? = sınıfa girdi → Dolaylı tümleç
Ne zaman girdi? = Dersin tam ortasında → Zarf tümleci
Ne ile girdi? = ellerinde çiçeklerle → Edat Tümleci

2- YÜKLEME HANGİ SORULARI SORMALIYIM?

Cümlenin ögeleri bulunurken, yükleme sorulan soruların hangi ögeyi buldurmaya yönelik olduğunu çok iyi öğrenmeniz gerekmektedir. Aşağıdaki tabloda bulunan ögelere ait sorulara, konuyu kavrayana kadar tekrar tekrar göz atmanızı tavsiye ederiz.

3- HER BİR ÖGE TEK BİR SÖZCÜKTEN Mİ OLUŞUR?

Hayır. Bir ögenin içindeki kelime sayısı sınırlı değildir. Tüm ögeler tek sözcükten de oluşabilir birden fazla sözcükten de. Özellikle uzun cümlelerde bu durum söz konusudur. gerekmektedir.

ÖRNEKLER:
Bu kadar yorgun bir ihtiyar göreceğimi düşünmemiştim. (Bli. N, Y)
Sessiz sedasız oradan uzaklaşmanın hayırlı olduğuna inanıyor. (DT, Y)
Bu yılın en başarılı öğrencisiydi. (Y)
Genç yazarın üstün kabiliyeti edebiyat ustalarınca fark edilmişti. (Bsiz. N, Örtülü Ö, Y)
Tarihin incelikleri, yazarımızın yalnızca edebi diye anılan bu kitabındadır. (Ö, Y)

4- CÜMLENİN ÖGELERİNİ YANLIŞ AYIRMAMAK İÇİN NEYE DİKKAT ETMELİYİM?

Cümlenin ögeleri bulunurken, cümledeki isim tamlamalarını, sıfat tamlamalarını, deyimleri, ikilemeleri, birleşik fiilleri vb. kelime gruplarını parçalayamazsınız. Cümlenin ögeleri konusunun en önemli kurallarından bir tanesi budur. Hatta direkt bu duruma yönelik olan “Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ögeleri ayırmada bir yanlışlık yapılmıştır?” gibi bir soru kalıbı ile sıkça karşılaşırsınız. Şimdi aşağıda bu duruma örnek olabilecek cümleyi çözümleyelim;

ÖRNEK:
Oğuzhan, çok dürüst arkadaşımdır.

Yanlış Çözüm
Yüklem= arkadaşımdır
Kim arkadaşımdır? = Oğuzhan = Özne
Oğuzhan nasıl arkadaşımdır? = Dürüst = Zarf tümleci
Oğuzhan ne kadar dürüst arkadaşımdır? = Çok = Zarf tümleci

Doğru Çözüm
Yüklem= çok dürüst arkadaşımdır.
Kim çok dürüst arkadaşımdır? = Oğuzhan = Özne

Yukarıdaki cümlede yüklem “çok dürüst bir arkadaşımdır” kısmıdır. Çünkü arkadaş kelimesini niteleyen “dürüst” kelimesi bir sıfat tamlamasının tamlayanı durumundadır ve “çok” kelimesi de tamlayanın miktarını belirten bir miktar zarfı olarak sıfat tamlamasına dahil olur. Bu yüzden tamlayan ile tamlananı ayıramayacağımız için yüklemi “çok dürüst arkadaşımdır” şeklinde almak zorundayız.

Bu yüzden cümlenin ögelerini doğru bir şekilde bulabilmeniz için yukarıda saydığımız kelime gruplarını ve bunun yanında fiil çekimlerini, ek fiili, birleşik fiil ve ismin hal ekleri konularını da öğrenmenizi tavsiye ederiz.

Bu konularla ilgili ayrıntılı bilgiye aşağıdaki linklerden ulaşabilirsiniz;

✓ Fiil Çekimi
✓ Ek Fiil
✓ Birleşik Fiiller
✓ İsmin Hal Ekleri

5- DEVRİK BİR CÜMLENİN ÖGELERİNİ RAHATLIKLA BULMAK İÇİN HANGİ YÖNTEMİ KULLANABİLİRİZ?

Bizden devrik bir cümlenin yani yüklemi sonda olmayan bir cümlenin ögelerini bulmamız istenirse, daha rahat çözümleme yapabilmek için devrik cümleyi yüklemi sonda olacak şekilde düz/kurallı cümle haline getirebiliriz. Aynı şekilde soru cümlelerinin ögelerini bulurken de soru cümlesini cevap cümlesine çevirirsek daha rahat çözümleme yapabiliriz.

ÖRNEK:

Devrik cümle: Dünyanın birçok yerinde görülür bu medeniyetin izleri.
Düz/kurallı cümle: Bu medeniyetin izleri dünyanın birçok yerinde görülür.

ÖRNEK:

Devrik cümle: Bir gün baksam ki çıkagelmişsin bir güvercin gibi uzaklardan ey yar.
Düz/kurallı cümle: Ey yar, bir gün baksam ki bir güvercin gibi uzaklardan çıkagelmişsin

ÖRNEK:

Devrik cümle: Bir martı gibi dolandım göklerde saatlerce.
Düz/kurallı cümle: Göklerde bir martı gibi saatlerce dolandım.

6- CÜMLEDE HERHANGİ BİR CÜMLE ÖGESİ OLARAK KABUL EDİLMEYEN SÖZCÜKLER OLUR MU?

Bağlaçlar, ünlemler, hitaplar ve seslenme sözcükleri tek başlarına cümle ögesi olarak incelenemezler. Bir ögenin ya da bir söz grubunun içinde yer alabilirler; fakat bunun dışında cümle dışı unsur olarak kabul edilirler.

ÖRNEKLER:
Yarın veya haftaya salı antrenman programınızda değişiklik olabilir. (ZT, DT, Ö, Y)
(“veya” bağlacı zarf tümleci içinde yer almıştır)

Çok çalıştık ancak istediğimiz sonucu alamadık. (ZT, Y, Cümle Dışı U, Bli. N, Y)
(“ancak” bağlacı cümle dışı unsurdur. Cümleleri bağlamıştır)

Değerli okurlarım, sizlerle bir arada olacağım günü sabırsızlıkla bekliyorum. (Cümle Dışı U, Bli. N, ZT, Y)

7- BİR ÖGEYE BİRDEN FAZLA ÖGE BAĞLANABİLİR Mİ?

Bir cümlede tek yükleme birden fazla özne, nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci bağlanabilir. Tam tersi olarak tek bir özne, nesne veya tümleç de birden fazla yükleme bağlanarak ortak kullanılabilir.

ÖRNEKLER:

– Bu sabah, uykusunu almış bir şekilde işe geldi. (ZT, ZT, DT, Y),

– Kahveyi aldı, yudumladı ve beğenmediğini söyleyerek masaya bıraktı. (Bli N, Y, Y, ZT, DT, Y)

– Okuduğum kitabı sana yarın okulda vereceğim. (Bli N, DT, ZT, DT, Y)

– Annem, ben ve ablam her gün sağlıklı yaşam için spor yaparız.

8- Özne ve belirtisiz nesne isim çekim eklerinden hal ekini alamaz. Çünkü hal eklerinden her biri başka bir öge yapar. İsmin (-i) hali “belirtili nesne”, (-e, -de ve -den) hali dolaylı tümleç, bazı durumlarda da (-e, -de, -den) hal ekleri zarf tümleci yapma görevi üstlenir.

9- Soru cümleleri farklı ögeleri buldurma yönelik olabilir. Bir soruya verilen cevap hangi ögeyi karşılıyorsa soru o ögeyi buldurmaya yöneliktir. Soru anlamı “mi” edatıyla sağlanan soru cümlelerinde “mi” soru edatı hangi ögeden sonra geliyorsa o öge aranıyor demektir.

• Bize ne zaman katılacaksınız?
  Cevap: Yarın = Zarf tümleci
• Bunları sana kim anlattı?
  Cevap: O = Özne
• Bu ürünü nereden temin edebilirim?
  Cevap: Marketten = Dolaylı tümleç
• Salonu boyamaya yardım etmesi için kimi çağırdın?
  Cevap: Murat’ı = Belirtili Nesne

• Dün alışverişte Mehmet’i mi gördün?
• Cevap: Mehmet’i gördüm.  = Belirtili Nesne

 CÜMLENİN ÖGELERİ İLE İLGİLİ DİĞER İÇERİKLER

– Cümlenin Ögeleri Konu Anlatımı
– Cümlenin Ögeleri ile İlgili Örnek Çözümlü Cümleler