Çekimli Fiil – Fiil Kipleri ve Şahıs Ekleri

Şahıs Ekleri

Şahıs ekleri, eylemin hangi şahıslar tarafından yapıldığını gösterir. Türkçede ben sen, o biz, siz onlar olmak üzere altı şahıs vardır. Fiillerin bu şahıslara göre çekimlenmesini sağlayan şahıs ekleri şunlardır:

Görmeli – (y) – im
Görmeli – sin
Görmeli

Görmeli – (y) – iz
Görmeli – siniz
Görmeli – ler

NOT: Fiillerin teklik üçüncü şahıs çekiminde şahıs eki yoktur, ancak yine de teklik üçüncü şahıs ifadesi taşırlar.

1-Duyulan/Öğrenilen/Miş’li Geçmiş Zaman (-mış, -miş, -muş, -müş)

Kip Ekleri

-mış, -miş, -muş, -müş

Nasıl Çekimlenir?

Fiil kök ya da gövdesi +   -mış, -miş, -muş, -müş   + Şahıs eki

1. Tekil Şahıs, ben      ıslan  – mış – ım

2. Tekil Şahıs, sen       ıslan – mış – sın

3. Tekil Şahıs, o           ıslan – mış

1.Çoğul Şahıs, biz      ıslan – mış – ız

2.Çoğul Şahıs, siz       ıslan – mış – sınız

3.Çoğul Şahıs, onlar   ıslan – mış – lar

Örneğin bize “susamak” fiilini öğrenilen geçmiş zamanın 2. çoğul şahsına göre çekimleyin denilirse çekimleme aşağıdaki şekilde olmalıdır.

Susa+ mış + sınız

Fiile Kazandırdığı Anlamlar

Eylem, konuşanın gözü önünde gerçekleşmemiştir. Bu kiple konuşan kişi, anlattıklarını başkasından duymuştur ve öğrendiklerini dile getirmektedir. Yani konuşan kişi eylemin gerçekleşmesine şahit olmamış, bunu ya başkasından duyup öğrenmiş ya da sonradan fark etmiştir.

Duyulan Geçmiş Zaman Cümleleri

• O dönemde çok sıkıntı çekmiş.  (çekmek fiili, öğrenilen geçmiş zamanın 3 tekil şahsı)
• Gitar kursuna gidebilmek için para biriktirmiş.
• Davet edilmedikleri halde düğüne gelmişler.
• Yorgunluktan bir kenarda uyuyakalmışım.
• Henüz altı aylıkken yürümeye başlamışım.

Duyulan Geçmiş Zamanın Olumsuz Çekimi

Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me)  +  -mış, -miş, -muş, -müş   + Şahıs eki

“Yakmak ve görmek” fiillerinin olumsuzunu, görülen geçmiş zamanın tüm şahıslara göre çekimleyelim:

Yak – ma – mış – ım            Gör – me – miş – im

Yak – ma – mış – sın            Gör – me – miş – sin

Yak – ma – mış                      Gör – me – miş

Yak – ma – mış – ız              Gör – me – miş – iz

Yak – ma – mış – sınız        Gör – me – miş – sizin

Yak – ma – mış – lar            Gör – me – miş – ler

2-Görülen / Bilinen/ Di’li Geçmiş Zaman (-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü)

Kip Ekleri

-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü

Nasıl Çekimlenir?

Fiil kök ya da gövdesi +   -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü  + Şahıs eki

“Sevmek” fiilini görülen geçmiş zamanın tüm şahıslarına göre çekimleyelim:

1. Tekil Şahıs, ben      sev  – di – m

2. Tekil Şahıs, sen       sev –  di – n

3. Tekil Şahıs, o          sev – di

1.Çoğul Şahıs, biz      sev – di – k

2.Çoğul Şahıs, siz       sev – di – niz

3.Çoğul Şahıs, onlar   sev – di – ler

Fiile Kazandırdığı Anlamlar

Eylem, konuşanın gözü önünde gerçekleşmiştir. Bu kiple konuşan kişi, anlattıklarını başkasından duymamıştır, bizzat gördüklerini, şahit olduklarını aktarmaktadır.

Görülen Geçmiş Zaman Cümeleri

Ona demli bir çay hazırladım, ben de melisa çayı poşetini attım kupamdaki sıcak suya. Elindeki gazeteyi önündeki küçük sehpaya bıraktı. Çayından bir yudum aldı. Arkasına yaslanarak gözlerimin içine baktı. Biraz gergince bir ses tonu ile “Bunca zamandır neden aramadın beni?” dedi. Hiçbir şey söyleyemedim. Melisa çayından bir yudum aldım ve pencereye doğru yürüdüm.

Görülen Geçmiş Zamanın Olumsuz Çekimi

Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me)  +  -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü  + Şahıs eki

Ara – ma – dı – m                   Gül – me – di – m

Ara – ma – dı – n                    Gül – me – di – n

Ara – ma – dı                            Gül – me – di

Ara – ma – dı – k                     Gül – me – di – k

Ara – ma – dı – nız                 Gül – me – di – niz

Ara – ma – dı – lar                  Gül – me – di – ler

3-Şimdiki Zaman (-yor)

Kip Ekleri

-(ı)yor, -(i)yor, -(u)yor, -(ü)yor)

Nasıl Çekimlenir?

Fiil kök ya da gövdesi +   -(ı)yor, -(i)yor, -(u)yor, -(ü)yor)  + Şahıs eki

“Bilmek” fiilini şimdiki zamanın tüm şahıslarına göre çekimleyelim:

1. Tekil Şahıs, ben      bil  – iyor – um

2. Tekil Şahıs, sen       bil  – iyor – sun

3. Tekil Şahıs, o          bil  – iyor

1.Çoğul Şahıs, biz      bil  – iyor – uz

2.Çoğul Şahıs, siz       bil  – iyor – sunuz

3.Çoğul Şahıs, onlar   bil  – iyor – lar

Fiile Kazandırdığı Anlamlar

Eylemin söylenme zamanı ile gerçekleşme zamanı aynıdır. Bu kiple konuşan kişi, anlattıklarını bizzat görür ve gördüğü anda dile getirir.

Şimdiki Zaman Cümleleri

• Güneş tüm kızıllığıyla dağların ardından kayboluyor.
• Başım çok ağrıyor, ben doktora gidiyorum.
• Yemeğe gelemeyeceğiz, Ahmet’le ders çalışıyoruz.
• Bayramlaşmak için size geliyorum.
• Kemanının tellerini yıpratıyorsun.

Şimdiki Zamanın Olumsuz Çekimi

Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me)  +  -(ı)yor, -(i)yor, -(u)yor, -(ü)yor) + Şahıs eki

Otur – ma – yor – um               Dinle – me – yor  – um

Otur – ma – yor – sun              Dinle – me – yor  – sun

Otur – ma – yor                          Dinle – me – yor

Otur – ma – yor – uz                 Dinle – me – yor  – uz

Otur – ma – yor – sunuz           Dinle – me – yor  – sunuz

Otur – ma – yor – lar                 Dinle – me – yor  – lar

Not: Şimdiki zamanın olumsuz çekiminde “me, ma” olumsuzluk eki “yor” şimdiki zaman ekinin etkisinden dolayı daralarak “mı, mi, mu, mü” ye dönüşür. Bu yüzden yukarıdaki örneklerde ekler birleştirildiğinde aşağıdaki gibi yazılır ve okunur.

Oturmuyorum, oturmuyorsun, oturmuyor, oturmuyoruz, oturmuyorsunuz, oturmuyorlar

Dinlemiyorum, dinlemiyorsun, dinlemiyor, dinlemiyoruz, dinlemiyorsunuz, dinlemiyorlar

5-Geniş Zaman (-r, -ar, -er)

Kip Ekleri

-(ı,i,u,ü)r, -ar, -er

Nasıl Çekimlenir?

Fiil kök ya da gövdesi +   -(ı,i,u,ü)r, -ar, -er  + Şahıs eki

“Gezmek” fiilini  geniş zamanın tüm şahıslarına göre çekimleyelim:

1. Tekil Şahıs, ben      gez  – er – im

2. Tekil Şahıs, sen       gez  – er – sin

3. Tekil Şahıs, o          gez  – er

1.Çoğul Şahıs, biz      gez  – er – iz

2.Çoğul Şahıs, siz       gez  – er – siniz

3.Çoğul Şahıs, onlar   gez  – er – ler

Fiile Kazandırdığı Anlamlar

Eylemin geçmişte, içinde bulunulan zamanda ve gelecekte yapıldığını, yani tüm zaman dilimlerinde yapıldığını gösterir.

Geniş Zaman Örnekleri

• Her sabah kahvaltıdan önce mutlaka elma yer.
• Akşamları hiç sıkılmadan beş saat müzik yaparız.
• Ayda yılda bir sinemaya giderler.
• Kahvenin iyisi burada içilir.
• Yalnız kaldıkça sessizliği dinlersin.

Geniş Zamanın Olumsuz Çekimi

Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me, -maz, -mez)    + Şahıs eki

Otur  – ma –  m                      İste – me – m

Otur  – maz – sın                    İste – mez – sin

Otur  – maz                               İste – mez

Otur  – ma –  (y)ız                  İste – me – (y)iz

Otur  – maz – sınız                 İste – mez – siniz

Otur  – maz – lar                     İste – mez – ler

Önemli Not: Geniş zamanın olumsuz çekimlerinde geniş zaman ekleri “-r, -ar, -er” düşer. Diğer kiplerde olumsuzluk yapılırken kip ekleri de kullanılırken geniş zamanın kip eki kullanılmaz. Ayrıca 1. tekil ve 1. çoğullarda olumsuzluk eki “-ma, -me” iken; diğer şahıslarda “-maz, -mez”dir.

1-Gereklilik Kipi (-malı, -meli)

Kip Ekleri

-malı, -meli

Nasıl Çekimlenir?

Fiil kök ya da gövdesi +   -malı, -meli   + Şahıs eki

1. Tekil Şahıs, ben      çalış  – malı – (y)ım

2. Tekil Şahıs, sen       çalış  – malı – sın

3. Tekil Şahıs, o          çalış  – malı

1.Çoğul Şahıs, biz      çalış  – malı – (y)ız

2.Çoğul Şahıs, siz       çalış  – malı – sınız

3.Çoğul Şahıs, onlar   çalış  – malı – lar

 “Temizlemek fiilini gereklilik kipinin 1. çoğul şahsına göre çekimleyin” denilirse çekimleme aşağıdaki şekilde olmalıdır.

Temizle+ meli + yiz

Fiile Kazandırdığı Anlamlar

Bu kip, eylemin yapılmasının ya da yapılmamasının gerekliliğini ifade etmeye yardımcı olur. Bazen de bu kiple konuşan kişi, konuştuklarına tahmin/olasılık anlamı katabilir.

Gereklilik Kipi Örnek Cümleleri

• İşlerini bitirir bitirmez buraya gelmelisin. (Gereklilik)
• Araba kullanırken emniyet kemerinizi takmalısınız. (Gereklilik)
• Konserde bu şarkıyı çok güzel söylemeliyim. (Gereklilik)
• Bu makaleyi yazan Ahmet Turan Alkan olmalı. (Tahmin)
• Üzerindekiler çok ince, üşüyor olmalısın. (Tahmin)

Gereklilik Kipinin Olumsuz Çekimi

Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me)  +  -malı, -meli   + Şahıs eki

“Unutmak ve bitirmek” fiillerinin olumsuzunu, gereklilik kipinin tüm şahıslara göre çekimleyelim:

Unut – ma – malı – (y)ım            Bitir – me – meli – (y)im

Unut – ma – malı – sın                 Bitir – me – meli – sin

Unut – ma – malı                           Bitir – me – meli

Unut – ma – malı – (y)ız              Bitir – me – meli – (yiz

Unut – ma – malı – sınız              Bitir – me – meli – siniz

Unut – ma – malı – lar                  Bitir – me – meli – ler

2-Dilek-Şart Kipi (-sa, -se)

Kip Ekleri

-sa, -se

Nasıl Çekimlenir?

Fiil kök ya da gövdesi +   -sa, -se   + Şahıs eki

1. Tekil Şahıs, ben      dinle  – se – m

2. Tekil Şahıs, sen       dinle  – se – n

3. Tekil Şahıs, o          dinle  – se

1.Çoğul Şahıs, biz      dinle  – se – k

2.Çoğul Şahıs, siz       dinle  – se – niz

3.Çoğul Şahıs, onlar   dinle  – se – ler

 “Uçmak fiilini dilek-şart kipinin 2. çoğul şahsına göre çekimleyin” denilirse çekimleme aşağıdaki şekilde olmalıdır.

Uç+ sa + nız

Fiile Kazandırdığı Anlamlar

Bu kip, bir eylemin gerçekleşmesinin başka bir eylemin gerçekleşmesine bağlı olduğunu göstermek için kullanılabilir. Bu görevi ile cümleye koşul–şart anlamı sağlar, bazen de gerçekleşmesini istediğimiz, dilediğimiz şeyleri ifade ederken bu kipi kullanırız. Bu görevi ile de cümleye dilek anlamı kazandırır.

Dilek-Şart Kipi Örnek Cümleleri

• Yaz gelse de tatile gitsek. (Koşul= Tatile gitmenin koşulu yazın gelmesidir.)
• Keşke bu yaz ehliyet kursuna yazılsam. (Dilek)
• Biraz gayret etsen şu kemanı çalabileceksin. (Koşul=Gitar çalabilmesinin koşulu gayret etmesidir.)
• Yârim yanımda olsa da baksam gözlerine doyasıya. (Dilek)

Dilek-Şart Kipini Olumsuz Çekimi

Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me)  +  -sa, -se   + Şahıs eki

“Biriktirmek ve koşmak” fiillerinin olumsuzunu, dilek şart kipinin tüm şahıslara göre çekimleyelim:

Biriktir – se – m                     Koş – ma –  sa – m

Biriktir – se – n                      Koş – ma – sa – n

Biriktir – se                             Koş – ma –  sa

Biriktir – se – k                      Koş – ma – sa – k

Biriktir – se – niz                   Koş – ma – sa – nız

Biriktir – se – ler                    Koş – ma – sa – lar

3-İstek Kipi (-a, -e)

Kip Ekleri

-a, -e

Nasıl Çekimlenir?

Fiil kök ya da gövdesi +   -a, -e   + Şahıs eki

1. Tekil Şahıs, ben      gönder – e – (y)im

2. Tekil Şahıs, sen       gönder – e – sin

3. Tekil Şahıs, o          gönder – e

1.Çoğul Şahıs, biz      gönder – e – lim

2.Çoğul Şahıs, siz       gönder – e – siniz

3.Çoğul Şahıs, onlar   gönder – e – ler

 “Gülümsemek fiilini istek kipinin 1. tekil şahsına göre çekimleyin” denilirse çekimleme aşağıdaki şekilde olmalıdır.

Gülümse+ (y)e + (y)im =  (İki sesli harf yan yana gelemeyeceği için her iki ekte de kaynaştırma harfi (y) kullanılmıştır.)

Fiile Kazandırdığı Anlamlar

Bu kip ile konuşan kişi, bir işin, oluşun veya hareketin gerçekleşmesini istemektedir.

İstek Kipi Örnekleri

• Artık hapşırayım da rahatlayayım.
• Fazlaca ağaç dikelim ki şehrimiz nefes alsın.
• Resmini duvarımdan indireyim diyorum, yapamıyorum…
• Biriktirdiğiniz paraları bankaya yatırasınız.

İstek Kipinin Olumsuz Çekimi

Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me)  +  – a, -e   + Şahıs eki

“Tırmanmak ve geçmek” fiillerinin olumsuzunu, istek kipinin tüm şahıslara göre çekimleyelim:

Tırman – ma – (y)a – (y)ım        Geç – me – (y)e – (y)im

Tırman – ma – (y)a – sın             Geç – me – (y)e – sin

Tırman – ma – (y)a                       Geç – me – (y)e

Tırman – ma – (y)a – lım             Geç – me – (y)e – lim

Tırman – ma – (y)a – sınız          Geç – me – (y)e – siniz

Tırman – ma – (y)a – lar              Geç – me – (y)e – ler